نظریهپردازی براساس متون دینی (قرآن و حدیث)، بعد از توسعه و تعمیق مباحث امکان و همچنین ضرورت و مبانی تولید دانش دینی، بهشکلی جدی مدنظر قرار گرفت؛ بنابراین در سالهای اخیر آثار متعددی منتشر شدهاند که بهدنبال استخدام، محک و ابداع فرایندهایی برای استنباط نظریههای علمی از متون دینی هستند. شناخت این تلاشها کمک شایانی به همۀ دغدغهمندان عرصۀ نظریهپردازی اسلامی میکند تا ضمن بهرهگیری از دادهها و روشهای تولیدشده، از آنها برای تکامل این مسیر استفاده کنند، اما با این همه، این آثار را افراد متعدد، در رشتههای مختلف علوم انسانی، در مراکز علمی متعدد و در نشریات علمی گوناگون تألیف کردهاند؛ از اینرو آگاهی از مجموعۀ دادههای این قلمرو نیازمند مطالعهای به روش «مرور روایتی» است تا بستر شناخت بهتر و معرفی میزان راه پیموده شده و مقایسۀ روشهای ابداعی یا استخدامی فراهم شود؛ بنابراین مقالۀ حاضر به شناخت و معرفی روشهایی پرداخته است که منتج به نظریهپردازی علمی از متون دینی میشوند یا دستکم ارائهدهندگان، به غرض نظریهپردازی از متون دینی طراحی و عرضه کردهاند. همچنین نشان میدهد در مقالات و کتابهایی که به زبان فارسی در بازۀ 1380 تا ابتدای 1400 شمسی در ایران منتشر شدهاند، پانزده روش برای نظریهپردازی از متون دینی، استخدام یا ابداع شدهاند. در این میان، نیمی از نظریهپردازیها با دو روش تحلیل محتوای کیفی و نظریۀ دادهبنیاد انجام شدهاند.
نوع مطالعه:
پژوهشي |
موضوع مقاله:
عمومى انتشار الکترونیک: 1402/3/10
فهرست منابع
1. سلامیمهر، یعقوب؛ اسمعیلی، زهره؛ سرمدی، محمدرضا؛ صفایی، طیبه. 1399. «طراحی مدل مفهومی مراحل تربیت مبتنی بر دیدگاه اسلام و دلالتهای تربیتی آن (استراتژی تئوری دادهبنیاد متنی)». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. شمارۀ 46. صص 220-199.
افتخاری، اصغر. 1393. مقاومت در اسلام. چاپ اول. تهران: مؤسسۀ مطالعات اندیشهسازان نور.
ایازی، علینقی؛ ربانی خوراسگانی، علی. 1393. «موانع اجتماعی تفکر در الگوی اسلامی پیشرفت براساس نظریهپردازی دادهمحور از قرآن». جامعهشناسی کاربردی. دورۀ بیستوپنجم. شمارۀ 2 (پاپی 2). صص 96-81.
ایمان، محمدتقی؛ نوشادی، محمودرضا. 1390. «تحلیل محتوای کیفی». عیار پژوهش در علوم انسانی. شمارۀ 4. صص 44-15.
ایمان، محمدتقی. 1390. مبانی پارادایمی روشهای تحقیق کمی و کیفی در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ایمانزاده، علی؛ فرهادی، مهلا. 1397. «تبیین مدل ارتقای عدالت جنسیتی در جوامع اسلامی از دیدگاه نهجالبلاغه براساس نظریۀ زمینهای». زن و جامعه. سال نهم. شمارۀ 2. صص 68-35.
باقرزاده، اصغر؛ احمدوند، علیمحمد؛ دهقان، نبیالله؛ سنجقی، محمدابراهیم؛ دهقان دهجمالی، کاظم. 1398. «نظریۀ مدیریت دانش اسلامی؛ تبیین مبانی و اصول». تحقیقات بنیادین علوم انسانی. دورۀ پنجم. شمارۀ 2. صص 150-117.
بستان، حسین. 1392 الف. گامی بهسوی علم دینی (2)؛ روش بهرهگیری از متون دینی در علوم اجتماعی. چاپ دوم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بستان، حسین. 1392 ب. نظریهسازی دینی در علوم اجتماعی با تطبیق بر جامعهشناسی خانواده. چاپ اول. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بستان، حسین. 1392 ج. «کوششی نظری در جهت ساخت مدل اسلامی ثبات خانواده». مطالعات زن و خانواده. دورۀ اول. شمارۀ 1. صص 98-69.
بستان، حسین. 1395 الف. «روش نظریهسازی دینی در علوم اجتماعی». روششناسی علوم انسانی. شمارۀ 86. صص 142-121.
بستان، حسین. 1395 ب. «کوششی در جهت ساخت نظریۀ عرفیشدن براساس متون اسلامی». اسلام و علوم اجتماعی. دورۀ هشتم. شمارۀ 15. صص 62-35.
بشیری، ابوالقاسم. 1393. «نظریۀ انگیزش در اندیشۀ دینی». روانشناسی و دین. دورۀ هفتم. شمارۀ 2 (پیاپی 26). صص 60-39.
بلیکی، نورمن. 1391. پارادایمهای تحقیق در علوم انسانی. چاپ اول. ترجمۀ سید حمیدرضا حسنی؛ محمدتقی ایمان؛ سید مسعود ماجدی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بهمنی، سعید. 1397. نظریهپردازی قرآن بنیان؛ رهیافتهای توسعۀ روش نظریهپردازی قرآنبنیان سید محمدباقر صدر. چاپ اول. قم: انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
پسندیده، عباس. 1399. «مدل مفهومی ظرفیتسازی اخلاق برای فهم نشانههای توحیدی». اخلاقپژوهی. دورۀ سوم. شمارۀ 7. صص 46-25.
ترکزاده، جعفر. 1388. «روش پژوهش فرایند چرخهای تحلیل، روشی برای گردآوری، تحلیل و استنتاج از دادههای کیفی پربُعد در مسیر توسعۀ دانش مدیریت اسلامی». روششناسی علوم انسانی. دورۀ پانزدهم. شمارۀ 61. صص 142-123.
تقوی، محمدرضا. 1390. «نظریۀ پردازش، پذیرش و پرورش دین: رویکردی نرم برای انتقال فرهنگ ایثار و شهادت». تربیت اسلامی. شمارۀ 12. صص 103-75.
حدادزاده، مهدی. 1397. «تدوین مدل اسلامی شهود در تصمیمگیری راهبردی». مدیریت در دانشگاه اسلامی. شمارۀ 15. صص 199-179.
حسنی، سید حمیدرضا. 1399. درآمدی بر پارادایم اجتهادی دانش عملی. چاپ دوم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حسینی کمالآبادی، سید مرتضی. 1396. کتاب نظریه. چاپ اول. تهران: آفتاب توسعه.
خاکی، غلامرضا. 1391. روش تحقیق در مدیریت. چاپ دوم. تهران: نشر فوژان.
خسروپناه، عبدالحسین. 1393. در جستوجوی علوم انسانی اسلامی، تحلیل نظریههای علم دینی و آزمون الگوی حکمی- اجتهادی در تولید علوم انسانی اسلامی. چاپ اول. قم: نشر معارف.
داناییفرد، حسن. 1388. «روششناسی عمومی نظریهپردازی». روششناسی علوم انسانی. شمارۀ 58. صص 32-7.
سادات حسینی، اکرم السادات. 1393. نظریۀ پرستاری حکیمانه (نظریهای نو در پرستاری براساس متون اسلامی). چاپ اول. تهران: اندیشۀ رفیع.
ستوده، محمد؛ بهروزیلک، غلامرضا؛ میرچراغ خانی، حسین. 1398. «الگوی جهاد در قرآن و ظرفیتهای راهبردی آن در حل بحرانهای جهان اسلام». پژوهشهای سیاست اسلامی. دورۀ هفتم. شمارۀ 15. صص 271-296.
سعیدی، علی؛ زریباف، سید مهدی؛ ناسخیان، علیاکبر. 1394. «عدالت بهمثابۀ روش؛ سیر رویکردهای روششناختی در اقتصاد اسلامی». مطالعات اقتصاد اسلامی. شمارۀ 15. صص 178-147.
سعیدی، محمدمسعود. 1399 الف. «نظریۀ معنویت در قرآن بر پایۀ روش نظری زمینهای». کتاب قیم. دورۀ دهم. شمارۀ 22. صص 212-185.
سعیدی، محمدمسعود. 1399 ب. نظریۀ معنویت در قرآن. چاپ اول. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
سلیمی، علی. 1395. «تحلیل پارهفرهنگی در نظریۀ قرآنی کجروی». اسلام و علوم اجتماعی. دورۀ هشتم. شمارۀ 15. صص 34-5.
سلیمی، علی. 1396. «رویکرد بزهدیدهشناختی در نظریۀ قرآنی کجروی». معرفت فرهنگی اجتماعی. سال هشتم. شمارۀ 4. صص 44-23.
سلیمی، علی. 1397. «کاربرد تحلیل محتوای کیفی در استخراج تحلیلهای اجتماعی قرآن کریم: گزارشی تحلیلی از روش یک تحقیق». روششناسی علوم انسانی. دورۀ بیستوچهارم. شمارۀ 97. صص 99-75.
سوادی، محمدعلی. 1399. نظریهپردازی و روششناسی در اندیشۀ سیاسی اسلام. چاپ اول. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
سهرابی، محمدرضا. 1392. «اصول نگارش مقالات مروری». پژوهنده (مجلۀ پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی). سال هجدهم. شمارۀ 2 (پیاپی 92). صص 56-52.
شریفی، احمدحسین. 1397 الف. «روش اکتشاف نظریه از منابع و متون دینی». روششناسی علوم انسانی. دورۀ بیستوچهارم. شمارۀ 94. صص 22-7.
شریفی، احمدحسین. 1397 ب. نظریهپردازی اسلامی در علوم انسانی. چاپ اول. تهران: آفتاب توسعه.
شکوری، مجتبی؛ حاجیاکبری، فاطمه؛ شمشیری، رحیمه. 1399. «بازنگری هرم مازلو در مقایسه با مدل قرآنی نیازهای انسانی براساس گونهشناسی جزاهای اخروی». تحقیقات علوم قرآن و حدیث. دورۀ هفدهم. شمارۀ 2 (پیاپی 46). صص 106-65.
شورچه، عبدالحسین. 1397. کرسی نظریهپردازی تفسیر موضوعی میانرشتهای قرآن. چاپ اول. قم: نشر المصطفی.
تنکارد جیمز ویلیام؛ شومیکر، پاملاجی؛ ال لاسور، دومینک. 1387. نظریهسازی در علوم اجتماعی. ترجمۀ محمد عبداللهی. تهران: انتشارات جامعهشناسان.
صادقی مال امیری، منصور. 1392. «طراحی مدل تحلیل رفتار مصرفکننده براساس آموزههای اسلام». اندیشۀ مدیریت راهبردی. شمارۀ 13. صص 156-123.
صیدزاده، حیدر؛ سپهوند، رضا. 1397. «الگوی تقویت خودکنترلی در منابع انسانی سازمانها مبتنی بر آموزههای قرآنی». پژوهشهای قرآنی. دورۀ بیستوسوم. شمارۀ 87. صص 31-4.
طیوری، امیر؛ عبدخدایی، زهرا. 1398. «تفاوت مرور روایتی و مرور نظاممند». آموزش در علوم پزشکی. شمارههای 18 و 19. صص 168-166.
عباسزاده، روحالله؛ خانمحمدی، کریم؛ مریجی، شمسالله. 1397. «مؤلفههای نظریۀ هنجاری رسانههای جمعی در قرآن کریم». اسلام و علوم اجتماعی. دورۀ دهم. شمارۀ 19. صص 48-25.
عبدالهی نیسیانی، علی؛ رضاییان، علی. 1396. «تحلیلی قرآنی در تبیین مدل ابهامگریزی انسان بهعنوان یک مدل توصیفی از رفتار انسان». تعامل انسان و اطلاعات. دورۀ چهارم. شمارۀ 2. صص 30-17.
_____________________________. 1397. «مدل رفتار انسان در مواجهه با دو ساحت مطلوبیت-نامطلوب؛ تحلیلی قرآنی، رویکردی مدیریتی». اندیشۀ مدیریت راهبردی. شمارۀ 2 (پیاپی 2). صص 55-18.
_____________________________. 1399. «تبیین قرآنی مدل وابستگی به منابع؛ تحلیل رفتاری بحران ناشی از ریزش بورس تهران». اقتصاد اسلامی. شمارۀ 80. صص 106-81.
عبدالهی، علی. 1397. «روش تحلیل محتوای کیفی تطبیقیافته بهمنظور تحقیق در متن قرآن کریم؛ ارائۀ یک مطالعۀ موردی در علوم رفتاری». آموزههای قرآنی. شمارۀ 28. صص 56-27.
عبدلی مسینان، مرضیه. 1397. استخراج، تحلیل و ارزیابی مدلهای اجتهادی در روششناسی تولید علوم انسانی اسلامی. رسالۀ دکتری. قم: دانشگاه معارف اسلامی.
ع_________________. 1399. مدلهای روششناختی تولید علوم انسانی اسلامی در پرتو حکمت و اجتهاد. چاپ اول. قم: دفتر نشر معارف.
عبدلینژاد، رقیه؛ شکیبایی، علیرضا؛ صالحی آسفیجی، نورالله. 1398. «تحلیل رکودها و رونقهای اقتصادی از منظر نظام اقتصادی اسلام با رویکرد نظریهپردازی دادهبنیاد». اقتصاد اسلامی. دورۀ نوزدهم. شمارۀ 73. صص 90-59.
عترتدوست، محمد. 1397. «تحلیل محتوای کیفی شبکۀ معنایی «قدرت»؛ تلاشی برای فهم الگوی «قدرت نرم» در قرآن کریم». مطالعات قرآن و حدیث. دورۀ دوازدهم. شمارۀ 1 (پاپی 1). صص 114-83.
عربشاهی کریزی، احمد. 1392. «الگوی سازمان متعالی براساس قرآن کریم». مطالعات بینرشتهای دانش راهبردی. شمارۀ 12. صص 122-99.
علیپور، مهدی؛ حسنی، حمیدرضا. 1390. پارادایم اجتهادی دانش دینی. چاپ دوم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کافی، مجید. 1392. نظریۀ اجتماعی ارتباط در قرآن. رسالۀ دکتری. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ک_________. 1394. نظریهپردازی؛ گامی بهسوی تولید علم دینی، نظریۀ اجتماعی ارتباط در قرآن. چاپ اول. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ک_________. 1397. سبک زندگی اجتماعی با تأکید بر آیات قرآن. چاپ اول. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کافی، مجید؛ جمشیدیها، غلامرضا. 1391. «مدل روششناختی نظریهپردازی در علوم انسانی اسلامی». روششناسی علوم انسانی. دورۀ هجدهم. شمارۀ 72. صص 109-81.
ک____________________________. 1392. «مؤلفههای نظریۀ اجتماعی براساس مبانی شناخت جامعه در قرآن». آموزههای قرآنی. سال دهم. شمارۀ 17. صص 118-95.
کریمی، مصطفی. 1398. «فرایند نظریهپردازی قرآنی در حوزۀ تفسیر موضوعی». مطالعات قرآن و حدیث. دورۀ سیزدهم. شمارۀ 1 (پیاپی 25). صص 217-189.
کمانی نجفآبادی، مهدی. 1397. تفسیر موضوعی روایی، چیستی، مبانی و روش. چاپ اول. قم: دارالحدیث.
منطقی، محسن. 1397. «کاوشی در روش اجتهادی و کاربست آن در مدیریت اسلامی». چشمانداز مدیریت دولتی. دورۀ نهم. شمارۀ 3 (پیاپی 3). صص 157-139.
منطقی، محسن؛ شریفی، احمدحسین. 1397. «فرایند اکتشاف نظریۀ اخلاقی اسلام در موضوع سکوت سازمانی». پژوهشنامۀ اخلاق. دورۀ یازدهم. شمارۀ 42. صص 54-35.
مؤمنیراد، اکبر. 1392. «تحلیل محتوای کیفی در آینۀ پژوهش: ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج». اندازهگیری تربیتی. شمارۀ 14. صص 222-187.
مهرابی، امیرحمزه؛ خنیفر، حسین؛ امیری، علینقی؛ زارعی متین، حسن؛ جندقی، غلامرضا. 1390. «معرفی روششناسی نظریۀ دادهبنیاد برای تحقیقات اسلامی (ارائۀ یک نمونه)». مدیریت فرهنگ سازمانی. دورۀ 9. شمارۀ 23. صص 30-5.
نورعلیزاده میانجی، مسعود. 1398. «روش مدلیابی مفاهیم و سازههای روانشناختی از متون اسلامی (قرآن و حدیث)». تحقیقات بنیادین علوم انسانی. دورۀ پنجم. شمارۀ 2. صص 62-35.
واسطی، عبدالحمید. 1382. راهنمای تحقیق. چاپ دوم. قم: دار العلم.
همدانی، مصطفی. 1398. «نظریۀ هنجاری و الگوی ارتباط غیرکلامی در نقطۀ آغاز ارتباطات درونفرهنگی اسلامی». مطالعات فرهنگی و ارتباطات. شمارۀ 57. صص 321-289.
هومن، حیدرعلی. 1386. شناخت روش علمی در علوم رفتاری. چاپ چهاردهم. تهران: سمت.
یاری، حسنعلی؛ بهروزی لک، غلامرضا. 1396. «کاربرد روش تحقیق نظریۀ دادهبنیاد در استخراج نظریه از متون دینی». مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی. شمارۀ 73. صص 566-549.