تحلیلی بر وضعیت امکانات و تسهیلات گردشگری شهر سمنان از منظر گردشگران با استفاده از آزمون پیرسون

تحلیلی بر وضعیت امکانات و تسهیلات گردشگری شهر سمنان از منظر گردشگران با استفاده از آزمون پیرسون

چکیده

توسعه صنعت گردشگری نیازمند آگاهی و شناخت کافی از مسائل و عوامل مؤثر محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در مبدأ و مقصد است، زیرا بدون آگاهی از امکانات موجود در هر منطقه، امکان برنامه‌ریزی و پیش‌بینی علمی و اصولی کارکردهای گردشگری وجود نخواهد داشت. مقاله حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش توصیفی- تحلیلی است و با هدف یافتن پاسخ به این سوال که چه عواملی باعث شده است تا این شهر با وجود داشتن جاذبه‌های فراوان و عبور بیشمار گردشگران از آن، از مزایای متعدد گردشگری بی‌بهره بماند تهیه شده است. جامعه آماری گردشگرانی هستند که در تابستان 1391 به شهر سمنان مسافرت کرده‌اند. با توجه به نامشخص بودن تعداد گردشگران (جامعه آماری) از نمونه‌گیری تصادفی قابل دسترس استفاده شده است و مناطق و محل‌هایی که گردشگران حضور داشته‌اند، برای جمع‌آوری داده‌ها تعیین گردید. یافته‌های توصیفی با استفاده از نرم‌افزار SPSS تحلیل و فرضیه‌های تحقیق نیز با آزمون پیرسون انجام شد. در این تحقیق، علاوه بر شناخت ویژگی‌های گردشگران و میزان رضایت آنان از امکانات و خدمات گردشگری در شهر، راهبردهایی را نیز بمنظور بهره‌برداری بهینه از قابلیت‌ها و امکانات موجود گردشگری در این شهر ارائه گردید. براساس نتایج حاصل از این پژوهش مکان‌های گردشگری شهر سمنان در اغلب زمینه‌ها فاقد امکانات و تسهیلات لازم برای جذب گردشگران بوده که بمنظور تحولی سازنده و پویا، ضرورت برنامه‌ریزی و تهیه و اجرای طرح جامع گردشگری در سطح شهر و استان، نه تنها می‌تواند امکان جذب گردشگر بیشتر را فراهم آورد، بلکه می‌تواند آثار زیان‌بار گردشگری بر محیط زیست و کارکردهای فرهنگی آن را نیز کاهش دهد. در این مقاله با توجه به مبانی نظری گردشگری و برنامه‌ریزی برای توسعه آن، امکانات و تسهیلات موجود شهر سمنان شناسایی، ارزیابی و بر مبنای نتایج حاصله از آزمون پیرسون فرضیات تحقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

واژه‌های کلیدی: توسعه گردشگری، شهر سمنان، تسهیلات گردشگری، خدمات گردشگری، رضایت گردشگران

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

گردشگری یکی از بخش‌هایی است که به دلیل تأثیرات مثبت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، امروزه مورد توجه جدی کشورهای مختلف قرار گرفته است. صنعت گردشگری به لحاظ درآمدزایی و تأثیر در رشد اقتصادی کشورها در حال تبدیل شدن به صنعت اول در جهان است، طوری که بسیاری از کشورها با ایجاد زمینه‌ها و زیرساخت‌های مناسب در صدد بهره‌برداری از مزایای این صنعت هستند. برای اغلب این کشورها گردشگری منبع مهمی برای فعالیت‌های تجاری، کسب درآمد، اشتغال‌زایی و مبادلات خارجی محسوب می‌شود(Haber &Lerner,1998:198).

بطورکلى صنعت گردشگرى مانند سایر صنایع، منافع و مضراتى را با خود به همراه داشته و دارد. کسب منافع اقتصادى حاصل از درآمدهاى ارزى، ایجاد درآمد و اشتغال، کمک به توسعه سایر بخش‌هاى اقتصادى، نظیر کشاورزى، جنگلدارى، ماهیگیرى، ایجاد انگیزه براى دولت در ساخت زیرساخت‌هایى نظیر؛ جاده، آب و فاضلاب، برق، انرژى و غیره از جمله مزایاى این صنعت بوده و مى‌باشد. در عین حال ایجاد مسائل و مشکلات اجتماعى- فرهنگى مانند؛ افزایش جرم و جنایت، نشت اقتصادى، کاهش ارزش زیست محیطى منطقه یا مقصد گردشگرى، از جمله مضرات این صنعت به شمار مى‌روند؛ لذا بیشینه‌سازى منافع و کمینه‌سازى مضرات نیازمند برنامه‌ریزى مناسب و  مدیریت دقیق است(ابراهیم‌زاده و همکاران،1391: 49).

توسعه پایدار گردشگری، نوعی از گردشگری است که به مدیریت تمامی منابع منجر گردد و نیاز گردشگران فعلی و جامعه میزبان را بدون به خطر انداختن نسل آینده تأمین گرداند. طبق تعریف کمیسیون برانتلند: توسعه پایدار توسعه‌ای است که نیازهای فعلی را بدون خدشه‌دار کردن توانایی نسل آینده برآورده ساخته، نیازهای خود را نیز پاسخ گوید(مرادی و رحمانی،1389: 42).

امروزه توسعه گردشگری در تمامی عرصه‌ها، چه در سطح ملی و منطقه‌ای و چه در سطح بین‌المللی مورد توجه برنامه‌ریزان دولتی و شرکت‌های خصوصی قرار گرفته است. صنعت گردشگری، نظام منسجمی است که عناصر آن لازم و ملزوم یکدیگر می‌باشند. به گونه‌ای که جاذبه‌های گردشگری به تنهایی موجبات سفر یا رونق این صنعت را فراهم نمی‌کنند، بلکه امکانات و شرایط برای جابه‌جایی و اقامت گردشگران نیز باید فراهم باشد(رنجبریان و زاهدی،100:1389).

براى توسعه موفق گردشگرى، وجود زیرساخت‌هاى مناسب ضرورى است، و به‌ویژه براى کشورها و مناطق کمتر توسعه یافته که اغلب زیرساخت‌هاى محدودى دارند، وجود و گسترش آن، عاملى حیاتى به شمار مى‌رود(Inskeep,1991:119).

کشورهای مقصد برای موفقیت در جذب گردشگران باید با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و جغرافیایی خود نسبت به فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم اقدام نمایند. این کار نیازمند رویکردی نظام گرا نسبت به بخش گردشگری است تا از طریق ایجاد و تأمین تسهیلات مورد نیاز زمینه توسعه گردشگری را فراهم نمایند. از آنجا که وجود تسهیلات مورد نیاز اولین گام در جذب و ماندگاری گردشگران در معنی تقاضای مجدد آنها است. از این رو شناخت وضعیت منطقه از حیث وجود برخی از این عوامل، زمینه را برای آشنایی با وضعیت گردشگری منطقه و توسعه آن فراهم می‌آورد، تا با تأمین انتظارات و نیازهای گردشگران، رضایت آنها را نسبت به مقصد ایجاد نمایند. انتظارات گردشگران از منطقه بر اساس تجربه سفرهای قبلی، تبلیغات و تشویق دیگران شکل می‌گیرد. کیفیت خدمات، کیفیت تسهیلات و ارزش‌های دریافت شده و ادراک شده، تأثیر مستقیمی بر کیفیت سفر، تجربه گردشگری و سطح تقاضای آنها در آینده خواهد داشت(Uysal,2003:8).

ایران به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه که ذخایر نفتی آن به عنوان منبع اصلی کسب درآمد در آینده‌ای نه چندان دور به پایان می‌رسد، برای ایجاد یک توسعة همه‌جانبه و پایدار و همچنین جایگزینی منابع جدید کسب درآمد به جای منابع نفتی نیازمند استفاده از تمامی امکانات و قابلیت‌های خود می‌باشد. در این راستا صنعت گردشگری که براساس آمار و ارقام منتشره از سوی سازمان جهانی گردشگری در هزارة جدید به بزرگترین منبع درآمد جهانی تبدیل شده است، مطرح می‌گردد(مدهوشی،1389: 25).

شهر سمنان هم مانند بسیاری دیگر از شهرهای ایران، یکی از مناطقی است که دارای جاذبه‌های گردشگری  فرهنگی و تاریخی فراوانی است و جهت جذب گردشگران داخلی و خارجی، ظرفیت‌های مطلوبی در اختیار دارد. اما چه عامل یا عواملی باعث شده که این سرزمین از مواهب اقتصادی و فرهنگی توریسم، که در جاهای دیگر تبدیل به بخش‌های اقتصادی- پردرآمد جهان شده است، بی بهره بماند؟ و با چه روشی می‌توان این صنعت نوپا و سود آور را در استان و بخصوص شهر سمنان توسعه داد؟

 برای رسیدن به پاسخ سؤالات فوق، شناخت امکانات، کاستی‌ها، انتظارات گردشگران و برنامه‌ریزی متناسب با شرایط اجتماعی، طبیعی و فرهنگی سمنان ضرورت دارد. یکی از ابتدایی‌ترین و در عین حال ضروری‌ترین نیازهای این منطقه، توسعه زیرساخت‌های گردشگری است. شناخت امکانات، کاستی‌ها، انتظارات گردشگران و برنامه‌ریزی متناسب با شرایط اجتماعی، طبیعی و فرهنگی شهر سمنان برای توسعه گردشگری آن، ضرورت دارد.

1-2- اهداف تحقیق

• بررسی و شناخت تسهیلات و امکانات گردشگری در شهر سمنان
• شناخت ویژگی‌های گردشگران ورودی به شهر
• بررسی میزان رضایت‌مندی گردشگران از امکانات، تسهیلات و خدمات گردشگری شهر سمنان
• ارائه پیشنهادات برای استفاده بهینه از قابلیت‌ها و امکانات موجود گردشگری

شناخت ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های گردشگری، امکانات و تسهیلات مربوط به آن و برنامه‌ریزی جهت توسعه توریسم در شهر سمنان تا کنون به صورت علمی و کاربردی مورد بررسی قرار نگرفته است. از این رو، این مقاله با نوآوری علمی و دستاوردهای پژوهشی در زمینه شناخت و برنامه‌ریزی امکانات و تسهیلات گردشگری شهر سمنان، می‌تواند رهگشای توسعه منطقه‌ای در جهت افزایش تعداد گردشگران باشد.

1-3- پیشینه تحقیق

در زمینه توسعه گردشگری و امکانات و تسهیلات آن، مطالعات و تحقیقات بسیاری به عمل آمده است.

میرستار صدر موسوی و همکاران (1386)، در طی مقاله‌ای به ارزیابی وضعیت تسهیلات گردشگری استان آذربایجان شرقی از دید گردشگران پرداخته است. در این مقاله ضمن شناخت ویژگی‌های گردشگران، میزان رضایت آنان از امکانات و خدمات گردشگری مناطق گردشگری استان ارزیابی شده و پیشنهاداتی برای استفاده بهینه از قابلیت‌ها و امکانات موجود گردشگری ارائه نمودند.

موحد (1387)، در مقاله‌ای توزیع فضایی مراکز اقامتگاهی گردشگری شهری را با تأکید بر شهرهای تاریخی بر اساس مدل‌های آشورث، تنبریگ و گتز مورد آزمون قرار داده است.

در زمینه عرضه گردشگری و عناصر آن محققان بسیاری اظهارنظر نموده‌اند. پیرس^[1](1981) با دیدگاهی عرضه محورانه، گردشگری را شامل؛ جاذبه‌ها، حمل و نقل، اقامتگاه‌ها، تسهیلات پشتیبانی کننده (مانند دفاتر خدمات سفر، خدمات بانکی، خدمات تفریحی، خرید، بیمه) و زیرساخت‌ها در نظر مى‌گیرد(ابراهیم‌زاده و همکاران،1391:‌ 62).

اینسکیپ، شش عامل؛ جاذبه‌ها و فعالیت‌ها، تأسیسات اقامتی، سایر تسهیلات و خدمات جهانگردی، حمل و نقل، سایر زیرساخت‌ها و عناصر نهادی را به عنوان عوامل عرضه برشمرده است. این عوامل هر یک دارای اجزا یا عناصری است که به شرح زیر بیان شده‌اند:

جاذبه‌ها و فعالیت‌ها: طبیعی، فرهنگی، انواع ویژه،

تأسیسات اقامتی: هتل، مهمانپذیر، هتل آپارتمان

سایر تسهیلات و خدمات جهانگردی: عملیات سفر و گردش، تأسیسات پذیرایی

مراکز خرید، بانک‌ها و صرافی‌ها، تسهیلات و خدمات درمانی و پستی

حمل و نقل: هوایی، جاده‌ای، ریلی، آبی،

سایر زیرساخت‌ها: آب، برق، دفع زباله، ارتباطات راه دور،

عناصر نهادی: ساختار سازمانی (بخش دولتی و بخش خصوصی)، قوانین و مقررات مربوط به جهانگردی، برنامه‌ها و سازمان‌های تعلیم و تربیت، سرمایه مالی برای توسعه جاذبه‌ها، استراتژی بازاریابی و تبلیغات و هماهنگی تشکیلاتی و تسهیلات سفر(همان:‌63).

1-4- فرضیات تحقیق:

1- به نظر می‌رسد که بین رضایت گردشگران از وضعیت مکان‌های گردشگری و تسهیلات و خدمات گردشگری رابطه معناداری وجود دارد.

2- به نظر می‌رسد که بین تبلیغات و تعداد گردشگران ورودی به شهر سمنان رابطه وجود دارد.

1-5- متغیرهای پژوهش

1- متغیرهای مستقل: تبلیغات، مکان اقامت، رفتار شهروندان و امکانات موجود در مکا ن‌های گردشگری

2- متغیرهای وابسته: رضایت‌مندی گردشگران و تعداد گردشگران

1-6- روش‌شناسی پژوهش

شیوه انجام این پژوهش، به لحاظ روش توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف کاربردی است. اطلاعات مورد نیاز، از منابع متعدد کتابخانه‌ای و نیز مطالعات میدانی با استفاده از پرسشنامه از گردشگران بر اساس طیف پنج گزینه‌ای لیکرت، گردآوری گردید. اطلاعات توصیفی با استفاده از نرم‌افزار SPSS تهیه و فرضیات تحقیق با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون^[2] به اثبات رسیدند.

جامعه آماری پژوهش حاضر را گردشگرانی که در نیمه اول بخصوص در تابستان 1391 به سمنان وارد شده‌اند، به صورت نمونه‌گیری تصادفی، تشکیل داده است. پرسشنامه‌ها در تابستان 1391 پر شده است. حجم نمونه با توجه به معلوم نبودن آمار دقیق گردشگران ورودی به شهر سمنان، تعداد 250 پرسشنامه در بین گردشگران به صورت تصادفی توزیع گردید که بعد از حذف کردن پرسشنامه‌های ناقص و یا بی‌پاسخ بودن و یا این که توسط گردشگرانی که به صورت گروهی مسافرت کرده بودند، حذف گردید، و نهایتاً تعداد 150 پرسشنامه منظور گردید.

روایی پرسشنامه‌ها، ابتدا با مروری جامع بر ادبیات تحقیق، توسط اساتید، خبرگان دانشگاهی و کارشناسان حوزه گردشگری تأیید گردید. پایایی پرسشنامه‌ها نیز با انتخاب مؤلفه‌های مورد نظر، با استفاده از روش آلفای کرونباخ و توسط نرم‌افزار SPSS، با ضریب 901/0 تائید گردید.

1-      مبانی نظری و دیدگاه‌های گردشگری

2-1- مفاهیم

گردشگری به عنوان صنعتی نوپا در سال‌های اخیر تأثیرات زیادی بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان داشته است. ایجاد اشتغال، ارزآوری، تعادل منطقه‌ای، کمک به صلح جهانی، کمک به سرمایه‌گذاری در میراث فرهنگی، بهسازی محیط، کمک به بهسازی زیستگاه‌های حیات وحش، توسعه نواحی روستایی دارای جاذبه‌های گردشگری و جلوگیری از برون کوچی جمعیت و مانند آن، از جمله مزایای این صنعت بوده است(صدرموسوی و دخیلی کهنموئی،1383: 92).

گردشگری، پدیده‌ای کهن بوده که بر پایه حرکت و جابه‌جایی انسان استوار است و در عین حال، سرشت آدمی نیز با سفر و آشنایی با زمینه‌های مختلف مکان‌هایی غیر از محل اقامت او عجین شده است. گردشگری پدیده‌ای است که از گذشته‌های دور مورد توجه جوامع انسانی بوده و بر حسب نیازهای متفاوت اجتماعی و اقتصادی به پویایی خود ادامه داده و با توجه به توسعه روزافزون ارتباطات و افزایش چشمگیر تعداد گردشگران و درآمدهای ارزی حاصل از آن، نتایج بسیاری همچون اشتغال را برای جوامع به دنبال داشته است(Cawley,2007:24).

در دهه‌های اخیر رشد و توسعه صنعت گردشگری و اتخاذ آن به عنوان یکی از فعالیت‌های عمده اقتصادی از طرف کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه و رقابت مقاصد عمده گردشگری در جهت جذب گردشگران، برنامه‌ریزان را بر آن داشته تا جهت افزایش درآمدهای حاصله از فعالیت‌های گردشگری به دو مقوله مهم توجه نمایند: اول، افزایش رضایت گردشگران و ارتقای لذت و کیفیت تجربه گردشگری، و دوم، تلاش در جهت حفظ منافع جوامع میزبان(Inskeep,1991:15).

شهرها مهمترین کانون جذب گردشگران می‌باشند. نیازهای روزافزون انسان‌های شهرنشین به محیط‌های تفریحی و استراحتگاهی و مهمتر از همه، جابجایی میلیون‌ها گردشگر در طول سال، لزوم و اهمیت پژوهش در جوانب صنعت گردشگری و امکانات آن را بیشتر می‌نماید. به همین لحاظ برنامه‌ریزی و مدیریت توریسم به ویژه گردشگری شهری اهمیت و ضرورت بیشتری پیدا می‌کند(میری و دارائی،1390: 3).

نواحی شهری، به علت آنکه جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بسیار زیادی دارند، غالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب می‌گردند. شهرها معمولاً جاذبه‌های متنوع و بزرگی شامل موزه‌ها، بناهای یادبود، تئاترها، استادیوم‌های ورزشی، پارک‌ها، شهربازی، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی و مکان‌هایی مربوط به حوادث مهم با افراد مشهور دارا بوده که این خود گردشگران بسیاری را جذب می‌کند(Timothy & Wall,1995:63).

همگام با توسعه گردشگری در نواحی شهری، برای برآوردن نیازهای گردشگران، خدمات حمایتی بیشتری نظیر رستوران و محل اقامت ساخته می‌شود. اگر چه این نکته قابل ذکر است که بازدیدکنندگانی که از خارج شهر می‌آیند تنها کسانی نیستند که از این امکانات استفاده می‌کنند. توسعه زیربناهای گردشگری سهم زیادی در تغییرات شکل و کارکرد نواحی شهر داشته و تصویر شهر تحت تأثیر انواع هتل‌ها و خدمات جنبی ارائه شده، قرار می‌گیرد(سقایی،1386: 188).

شهر سمنان، یکی از مناطقی است که دارای جاذبه‌های گردشگری فرهنگی و تاریخی فراوانی است و جهت جذب گردشگران داخلی و خارجی، ظرفیت‌های مطلوبی را در اختیار دارد. اما طبق آمارهای ارائه شده، تاکنون از این ظرفیت‌ها استفاده شایسته‌ای نشده و عمده جاذبه‌های گردشگری سمنان، برای گردشگران داخلی و خارجی ناشناخته مانده است(استانداری سمنان،1387:‌ 698-697).

2-2- برنامه‌ریزی گردشگری

گردشگری، فعالیتی ترکیبی و مستلزم مشارکت بخش‌های متعدد و مختلف است و به همان میزان نیز اثرات گسترده‌ای در بردارد. از همین رو در هر مرحله نیازمند برنامه‌ریزی و هماهنگی است. برنامه‌ریزی به عنوان یک ابزار علمی به دست‌اندرکاران صنعت گردشگری کمک می‌کند تا در یک فرآیند پیوسته و علمی، بهترین مسیر راهکار توسعه گردشگری در یک منطقه را مشخص نمود، این توسعه را در مسیر توسعه سایر بخش‌های اقتصادی قرار دهند. نکته قابل توجه در برنامه‌ریزی گردشگری، پویا بودن این فرآیند است، بدین مفهوم که برنامه‌ریزی هیچ‌گاه متوقف نشده و با تغییر شرایط و حصول اطلاعات جدید، نیازمند بازنگری و اصلاح مستمر است(Stynes & Halloran,2004:2).

با سازماندهی و برنامه‌ریزی مناسب در شهر، آماده‌سازی و مدیریت بهره‌برداری از جاذبه‌ها، بهسازی و مرمت سایت‌های تاریخی و فرهنگی، مکان‌یابی مناسب امکانات و تسهیلات گردشگری، شناخت پتانسیل‌های جذب و افزایش گردشگری، توسعه فضاهای سبز و تفریح‌گاه‌های مناسب، تبلیغات و بازاریابی برای پتانسیل‌های گردشگری و اجرای طرح‌های توسعه گردشگری شهری، مهمترین نقش را در توسعه گردشگری شهرها و حوزه‌های نفوذ آنها ایفا می‌کند. از این رو در هر مرحله نیازمند برنامه‌ریزی و هماهنگی است. برنامه‌ریزی به عنوان یک ابزار علمی به دست‌اندرکاران صنعت گردشگری کمک می‌کند تا در یک فرآیند نظام‌مند، پیوسته و علمی، بهترین مسیر و راهکار توسعه گردشگری در یک منطقه را مشخص نموده و این راهکار را در مسیر توسعه سایر بخش‌های اقتصادی قرار دهد(Mcintosh & Ritchie,1995:551p).

یکی از مباحث مهم و کلیدی در برنامه‌ریزی گردشگری، تعیین جایگاه و وضعیت موجود این صنعت در یک منطقه است. زیرا اولین مرحله در فرآیند برنامه‌ریزی گردشگری، تعیین نقاط قوت و ضعف منطقه در امر گردشگری و بررسی فرصت‌ها و محدودیت‌های پیش‌رو برای رسیدن به توسعه گردشگری است(Stynes & Halloran,2004:1-53).

امروزه، هدف از برنامه‌ریزی گردشگری، از یک طرف ضرورت ایجاد طرح (که خلق نقشه‌هایی از اعمال ذهن برای رسیدن به یک آینده قابل پیش‌بینی و به انجام رسیدن این اعمال ذهنی است) و برنامه‌ریزی پایدار است، که برای جلوگیری از اثرات مخرب فعالیت‌های گردشگری بر روی محیط‌ها و مناطق گردشگری به دلیل تجاری کردن مناظر و چشم‌اندازهای طبیعی و جاذبه‌های انسانی و عدم فهم درست از برنامه‌ریزی، صورت می‌پذیرد. از طرف دیگر، اگرچه فعالیت‌های گردشگری به اهداف و اثرات اقتصادی بهتر دستیابی پیدا کرده، اما آن اهداف باید برای رضایت‌مندی گردشگران و ارتقاء کیفی رفاه و زندگی جوامع محلی بکار گرفته شود. بنابراین تلاش برای اتخاذ سیاست‌های بنیادین و انجام اقدامات اساسی در زمینۀ برنامه‌ریزی گردشگری، می‌توان به توسعه این صنعت در شهر سمنان کمک کرد.

2-3- عناصر گردشگری شهری

عناصر گردشگری شهری را می‌توان به عناصر اولیه و ثانویه تقسیم کرد. عناصر اولیه، به ترکیبی از جاذبه‌هایی اشاره می‌کند که جالب و منحصر به فرد است و در نتیجه قادر به جذب گردشگران می‌شود، عناصر ثانویه، شامل امکانات و تسهیلات شهری در ارتباط با گردشگری است(دیناری،1384: 3).

عناصری که رکن و عامل اصلی در جذب گردشگر به شهر می‌شود و گردشگر برای بازدید از آنها هزینه می‌پردازد و در شهر ماندگار می‌شود، به عنوان عناصر اولیه گردشگری می‌توان نام برد، از جمله: خدمات و تسهیلات فرهنگی (تأتر، کنسرت، گالری‌های هنری)؛ خدمات و تسهیلات ورزشی (مسابقات ورزشی بین‌المللی، المپیک، جام جهانی)؛ خدمات تفریحی (جشنواره‌ها)؛ ویژگی‌های فیزیکی در شهرها (الگوی خیابان‌های تاریخی، بناهای جذاب و دیدنی به سبک‌های مختلف معماری، فضاهای سبز شهری)؛ نهادهای اجتماعی و فرهنگی (موسیقی، رقص)(موحد،1386: 73). عناصر ثانویه گردشگری شهری، عبارت از عناصری است که به گردشگران خدمات می‌دهد، وجود این خدمات برای گردشگران ضروری است و هر چه از کمیت و کیفیت بیشتری برخوردار باشد، عاملی مهم در ماندگاری گردشگری محسوب می‌شود؛ از جمله این عناصر عبارتند از: مراکز اقامتی (مهمانسراها، هتل‌ها)، خدمات فروشگاهی، بازار، مراکز خرید، حمل و نقل شهری(همان:78).

رونق گردشگری در گرو فراهم آمدن شرایط مناسب در دو قطب جغرافیایی و مراکز سکونتی است: مقصد (عرضه‌کننده امکانات گردشگری) و مبداء (عرضه‌کننده تقاضاکنندگان گردشگری)(موسی‌وند و ساسان‌پور،1390: 6).

2-      معرفی محدوده مورد مطالعه

سمنان یکی از شهرهای استان سمنان و مرکز شهرستان سمنان با مساحت 2446 هکتار است. این شهر در موقعیت جغرافیایی 49 درجه و 36 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 16 دقیقه عرض شمالی، در ارتفاع 1460 متری از سطح دریا واقع شده است(شکل 1).

شکل 1: موقعیت شهر سمنان در استان و کشور (مأخذ: نگارندگان، 1391)

استان سمنان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری با داشتن 7 شهرستان (آرادان، دامغان، سمنان، شاهرود، گرمسار، مهدی‌شهر و میامی)، 15 بخش، 19 شهر و 31 دهستان، دارای مساحتی معادل 97491 کیلومتر مربع است که بین 51 درجه و 51 دقیقه تا 57 درجه و 3 دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و 34 درجه و 13 دقیقه تا 37 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی از مبدأ استوا قرار گرفته است(سالنامه آماری استان سمنان، 1390: 29).

سمنان با 5/9 میلیون هکتار وسعت معادل 6/5 درصد مساحت کل کشور را تشکیل می‎دهد. آب و هوای متنوع، زیست بوم‌های فراوان، تنوع گونه‎های گیاهی و جانوری از ویژگی‎های طبیعت این استان است. این مناطق با ویژگی‎های طبیعی جاذبه‎های بسیاری برای گردشگران طبیعت و علاقه‎مندان به محیط‎های طبیعی یعنی اکوتوریسم دارد. استان سمنان به دلیل واقع شدن در مسیر شرق به غرب کشور “مشهد – تهران“ و عبور میلیون‌ها زائر آستان قدس رضوی، نقش مهمی در جلب گردشگران و زائرین دارد. از سوی دیگر وجود جاذبه‌ها و چشم‌اندازهای طبیعی حاشیه البرز و کویر مرکزی، وجود مناطق حفاظت شده حیات وحش، گونه‌های گیاهی و جانوری نادر در استان، اقلیم متنوع و آثار به جا مانده از تمدن‌های کهن ایرانی و عبور جاده ابریشم از این استان، سمنان را به یکی از مناطق مستعد برای جلب گردشگرهای ایرانی و خارجی تبدیل کرده که در صورت برنامه‌ریزی درست می‌توان به رونق گردشگری در این منطقه امیدوار شد(اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان، جلد 2، 1389: 6).

استان سمنان با بیش از 729 گونه جاذبه طبیعی، تاریخی- فرهنگی و انسان‌ساخت، یکی از استان‌های دارای پتانسیل گردشگری در کشور محسوب می‌شود. از مجموع جاذبه‎های موجود در استان، 8/30% در شهرستان سمنان، سرخه و مهدی‌شهر و بقیه در سایر شهرستان‌ها توزیع شده‎اند (جدول1).

جدول 1: توزیع جاذبه‎های گردشگری استان به تفکیک شهرستان

از سال 1389 به بعد شهرهای سرخه و مهدی‌شهر از شهرستان سمنان جدا شده‌اند، اما در بسیاری از آمارها هنوز با هم آورده می‌شوند. همچنین شهرهای گرمسار و آرادان و نیز شاهرود و میامی، به همین صورت است. (مأخذ: اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری،1389: 7)

شهر سمنان با جمعیتی بیش از 631218 نفر طبق سرشماری 1390، با 225 گونه جاذبه گردشگری که 139 مورد آن تاریخی فرهنگی است و واقع شدن در مسیر تاریخی راه ابریشم و محور ترانزیتی ریلی تهران-مشهد، از شهرهای مهم تاریخی و گردشگری است  که می‌تواند نقش محوری در صنعت گردشگری کشور داشته باشد(اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری،1389:‌ 6).

در شهرهای تاریخی، بیشتر جاذبه‌ها، جاذبه‌های باستانی-تاریخی و فرهنگی است. در شهر سمنان نیز بیشتر جاذبه‌ها تاریخی-فرهنگی است(مانند بازار، آب‌انبار، مسجد جامع، مسجد امام، دروازه ارگ و غیره) و تقریباً بیش از 90% جاذبه‌های توریستی شهر در بخش تاریخی و مرکزی شهر قرارگرفته‌اند(شکل2).

شکل 2: جاذبه‌ها و مسیرهای گردشگری موجود شهر، مأخذ: یافته‌های میدانی نگارندگان، 1391

طبق آمار اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال 1390، تعداد 9003415 گردشگر داخلی به صورت ترددی از استان سمنان دیدن کرده‌اند و تعداد 3935 گردشگر خارجی نیز در هتل در این سال اقامت داشته‌اند. بیشترین تعداد گردشگر به استان در سال 1388 (12717000) بوده است. علاوه بر این آمار اخذ شده از ستاد اسکان نوروزی استان سمنان که کار هماهنگی آنها توسط اداره میراث فرهنگی انجام می‌گیرد، به شرح جدول2 است.

جدول 2: تعداد گردشگران ورودی به استان در سال 1390 و نوروز 1391

مأخذ: یافته‌های میدانی نگارندگان از آمارهای داخلی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 1391

شهر سمنان، علی‌رغم داشتن جاذبه‌های بسیار و نیز تعداد بالای گردشگران عبوری از این استان و بخصوص شهر سمنان، ماندگاری گردشگران بسیار پایین است و این به دلیل عدم وجود تسهیلات کافی و مناسب و جذب گردشگران به شهر است.

3-      یافته‌های تحقیق

الف) نتایج توصیفی

خلاصه نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل داده‌های جمعیت شناختی در جدول 3 آمده است.

از بین 150 گردشگر در زمان مورد پرسش، 3/19% تنها، 28% همراه دوستان، 7/36% همراه خانواده و 16% به صورت چند خانواده با هم مبادرت به سفر به شهر سمنان نموده‌اند. همچنین از این تعداد گردشگری ورودی به شهر، حدود 7/62% با خودروی شخصی، 3/11% خودروی متعلق به دوستان، 3/1% با موتورسیکلت، 3/7% با اتوبوس، 14% با قطار، 2% با تاکسی و 3/1% با سایر موارد به سمنان سفر کرده‌اند.

مدت اقامت گردشگران در شهر نیز نشان می‌دهد که حدود 3/27% یک روز، 3/19% دو روز، 7/26% سه روز یا بیشتر و 7/26% نیز عبوری از شهر بوده‌اند.

البته ناگفته نماند که در محدوده زمانی تابستان که این آمارگیری انجام شده، یک ماه آن مربوط به ماه رمضان است که قاعدتاً تعداد مسافر را کم می‌کند. اما در آمارهای کلی که از طرف اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهر سمنان تهیه شده است، نشان می‌دهد که بیشترین مسافر به سمنان مربوط به تعطیلات نوروز و ماه‌های فروردین و اردیبهشت بوده است.

جدول 3: نتایج توزیع فراوانی جمعیت‌شناختی

مأخذ: یافته‌های میدانی نگارندگان، 1391

تحلیل توصیفی رضایت گردشگران از امکانات و تسهیلات گردشگری

بررسی میزان رضایت گردشگران از امکانات و تسهیلات گردشگری شهر سمنان بر اساس طیف لیکرت در جدول 4 به تفکیک آورده شده است.

میزان رضایت گردشگران، کشف عوامل مؤثر در رضایت آنان و تلاش برای جلب رضایت آنان، از عوامل بسیار مهم در جذب گردشگر و توسعة گردشگری در یک منطقه به شمار می‌رود. در مجموع، میزان رضایت گردشگران در شهر سمنان از مؤلفه‌هایی که مورد پرسش قرار گرفته‌اند، در حد متوسط ارزیابی شده است.

با توجه به این ارزیابی می‌توان نتیجه گرفت که علی‌رغم اینکه جاذبه‌های شهر سمنان برای بیشتر گردشگران در کل کشور، ناشناخته مانده و به دلیل عبوری بودن برای سفر به مشهد، بیشتر این گردشگران فقط به اقامت کوتاه مدت بسنده نموده‌اند، اما در همین مدت کوتاه نیز از امکانات و تسهیلات شهر رضایت قابل قبولی داشته‌اند.

جدول 4: میزان رضایت گردشگران از مؤلفه‌های مطرح شده در شهر سمنان

مأخذ: یافته‌های میدانی نگارندگان، 1391

ب) تجزیه و تحلیل استنباطی فرضیه‌ها با استفاده از آزمون پیرسون

برای تجزیه و تحلیل یافته‌های تحقیق و اثبات فرضیه‌ها، با توجه به یافته‌های توصیفی و آمار و ارقام بدست آمده و سپس روش‌های آماری و مشخصاً از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد. در این آزمون که به صورت دو دنباله‌ای در نظر گرفته شده، بنابراین:

که H0 بیان می‌دارد که بین متغیرها همبستگی وجود ندارد و H1 عکس این موضوع یعنی یک نوع رابطه را بین متغیرها قائل است.

- آزمون فرضیۀ اول: بین رضایت گردشگران از وضعیت مکان‌های گردشگری و تسهیلات و خدمات گردشگری رابطه معناداری وجود دارد.

چنانچه گفتیم، با توجه به اینکه سطوح سنجش متغیرهای مطرح شده در فرضیۀ فوق (فاصله‌ای-فاصله‌ای) بوده‌اند، لذا از آزمون پیرسون استفاده شده است. با توجه به اینکه سطح معناداری آزمون و معیار تصمیم پایین‌تر از آلفای 01/0 یعنی 000/0=Sig برای تمامی مؤلفه‌ها است و این نشان‌دهنده وجود یک نوع رابطه بین هر زوج از متغیرهای آزمون است. بنابراین، فرض H0 رد و رابطة بین دو متغیر تأیید می‌شود.

میزان همبستگی هر یک از کمیت‌ها در جدول 5 آورده شده است.

جدول 5: فرضیه اول- ماتریس رابطۀ بین امکانات موجود در محل و رضایتگردشگران بر اساس آزمون پیرسون

مأخذ: یافته‌های میدانی نگارندگان، 1391

در نتیجه آزمون فرضیه اول نشان می‌دهد که بین رضایت گردشگران و امکانات و خدمات گردشگری در شهر رابطه معناداری وجود دارد. در این ارتباط، 6 شاخص کیفیت و کمیت مراکز اقامتی و پذیرایی و نیز کیفیت مراکز خرید و پارکینگ در محل جاذبه‌ها مورد آزمون و ارزیابی قرار گرفت که نشان از رابطه مثبت و معنی‌داری در این ارتباط دارد. به این معنی که هر چقدر رضایت گردشگران از امکانات و تسهیلات بیشتر باشد، احتمال بازگشت مجدد آنها نیز بیشتر خواهد شد.

- آزمون فرضیۀ دوم: بین تبلیغات و تعداد گردشگران ورودی به شهر سمنان رابطه وجود دارد.

از آنجا که مقیاس متغیرهای این فرضیه نیز (فاصله‌ای- فاصله‌ای) است، لذا جهت آزمون فرضیه از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است.

با توجه به این آزمون و با عنایت به اینکه سطح معناداری محاسبه شده یعنی 000/0=Sig بدست آمده و از آنجا که این رقم کوچک‌تر از آلفای در نظر گرفته شده یعنی 01/0 است، فرض H0 رد و فرضیة پژوهش تأیید می‌شود.

میزان همبستگی و رابطه بین متغیرها در جدول 6 آورده شده است.

جدول 6: فرضیه دوم- ماتریس رابطۀ بین تبلیغات و تعداد گردشگران ورودی به شهر سمنان بر اساس آزمون پیرسون

مأخذ: یافته‌های میدانی نگارندگان، 1391